Porez na emisije gasova sa efektom staklene bašte (ili porez na ugljen-dioksid) predstavlja jedan od načina da se emisije gasova adekvatno vrednuju i opterete; kao i da se stvore ekonomski podsticaji za ulaganja u smanjenje ovih emisija. Suština ovog poreza je da proizvođači i korisnici tehnologija koje izazivaju velike emisije snose trošak koji odražava štetu koju njihova proizvodnja ili potrošnja nanosi životnoj sredini. U zavisnosti od karaktera industrije i energetskog sektora zemlje, porez može biti uveden ili na nivou proizvođača (npr. dobavljači uglja, postrojenja za preradu prirodnog gasa i rafinerije nafte), prenosa, ili distribucije energenata, odnosno krajnjeg korisnika energenta (industrija, domaćinstva ili vozila). Do 2024. godine, čak 39 država širom sveta uvelo je ovakva finansijska opterećenja.
Porez na ugljen-dioksid razlikuje se od mehanizma trgovine emisijama (cap-and-trade), iako oba sistema služe istom cilju – da se cena ugljen-dioksida uključi u trošak proizvodnje. U sistemu trgovine emisijama, kao što je EU ETS, država određuje maksimalan nivo emisija i dodeljuje dozvole za emitovanje, koje preduzeća mogu kupovati i prodavati. Na taj način tržište određuje cenu ugljen-dioksida, što utiče na odluke o ulaganjima u tehnologije sa nižim emisijama. Kod ovog sistema, količina emisija je predvidiva, dok njihova cena može varirati.
Evropska unija se sve više suočava sa problemom “curenja ugljenika”, kada proizvođači selе proizvodnju u zemlje sa slabijim klimatskim propisima, čime dolazi do izvoza zagađenja. Da bi to sprečila, EU je uvela Mehanizam za prilagođavanje granice ugljen-dioksida (CBAM), koji oporezuje uvoz proizvoda u zavisnosti od emisija nastalih tokom njihove proizvodnje, kako bi se stvorila ravnopravna konkurencija za evropske proizvođače koji plaćaju cenu ugljen-dioksida u okviru EU ETS-a. Kako Srbija značajno izvozi u EU, njeni proizvođači, posebno u sektorima poput cementa, čelika, aluminijuma, đubriva i električne energije, mogli bi biti pogođeni dodatnim troškovima ili konkurentskim pritiskom CBAM-a.
Da bi se uskladila sa politikama EU i smanjila izloženost domaćih proizvođača troškovima CBAM-a, Srbija predlaže dva zakona: Zakon o porezu na emisiju gasova sa efektom staklene bašte i Zakon o porezu na uvoz ugljenično intenzivnih proizvoda. Cilj je ne samo usklađivanje sa standardima EU, već i obezbeđivanje da država sama upravlja prihodima od oporezivanja emisija.
Prema nacrtu, porez na ugljen-dioksid primenjivao bi se na velike emitere u energetskom i industrijskom sektoru. To su proizvodnja veštačkih đubriva i azotnih jedinjenja, proizvodnja cementa, proizvodnja sirovog gvožđa, čelika i ferolegura, proizvodnja aluminijuma i proizvodnja električne energije. Poreska stopa predviđena nacrtom iznosi četiri evra po toni CO₂ (ili ekvivalenta). Ovaj nivo ambicije usklađen je sa nacrtom Integrisanog nacionalnog energetskog i klimatskog plana (INECP), u kojem se oporezivanje ugljen-dioksida prepoznaje kao ključni instrument za postizanje ciljeva smanjenja emisija.
Porez se takođe smatra tranzicionim instrumentom, uz mogućnost olakšica ili kredita za ulaganja u smanjenje emisija. Obvezniku čija je glavna delatnost proizvodnja električne energije, i koji je u prethodnom poreskom periodu od te delatnosti ostvario najmanje 80% ukupnih prihoda, priznaje se pravo na poreski kredit u iznosu od 20% sredstava koja je tokom poreskog perioda uložio u propisane mere i aktivnosti za smanjenje emisije ugljen-dioksida.
Paralelno, Srbija planira i uvođenje poreza na uvoz karbonski intenzivne robe. Ovaj porez ima za cilj da delimično replicira logiku CBAM-a, oporezujući proizvode čija proizvodnja stvara značajne emisije. Uvoznici koji mogu dokazati da su ekvivalentni porezi već plaćeni u zemlji porekla mogli bi biti oslobođeni plaćanja ili ostvariti poreske kredite, čime se izbegava dvostruko oporezivanje. Porez na uvoz primenjivao bi se samo na uvoznike iznad određenih godišnjih pragova i prvobitno bi ciljao sektore najizloženije problemu curenja ugljenika.
Odnos između ova dva poreza je komplementaran: domaći porez podstiče proizvođače da smanje emisije, dok uvozni porez osigurava da uvoz podlеže sličnom trošku emisija ugljen-dioksida, čime se održava fer konkurencija. Vremenom, ova dva sistema mogli bi se približiti evropskoj arhitekturi oporezivanja emisije ugljen-dioksida, omogućavajući Srbiji povezivanje ili tranzicioni prelazak u EU ETS u okviru pristupnog procesa. Uspeh ovih mera zavisiće od pažljivog dizajna, postepenog uvođenja, transparentnog praćenja, predvidivih povećanja cena i ciljane podrške sektorima koji su najviše pogođeni tranzicijom.
Faza javnih konsultacija za nacrte zakona otvorena je do 21. oktobra 2025. godine, a svi zainteresovani mogu pristupiti dokumentima i dati svoje komentare preko zvaničnog sajta Ministarstva finansija.